Etyka zawodowa

Etyka tradycyjnie od dawna znajduje się wśród dyscyplin filozoficznych. Najogólniej i najprościej można określić ją jako naukę, która zajmuje się moralnością. W etyce koncentrujemy się wokół pojęcia dobra moralnego. Etyka to teoria właściwego postępowania, a moralność – jego praktyka. Etyka jest  zatem płaszczyzną teoretyczną natomiast moralność płaszczyzną praktyczną. Etyka może mieć charakter normatywny. Operuje wtedy nakazami i zakazami i jak sama nazwa wskazuje próbuje normować, czyli ustalać problemy dobra i zła moralnego. Trudność w etyce normatywnej stanowi uzasadnienie wyznaczonych norm moralnych, to znaczy udzielenie jednoznacznej i przekonywującej odpowiedzi na pytanie, dlaczego należy postępować tak a nie inaczej. Problem ten uwidocznił się wyraźnie w XIX wieku, kiedy to po pojawieniu się teorii Darwina nastała moda na porównywanie różnych kultur.

Społeczeństwa ze zdziwieniem dostrzegały odmienność swych kultur, również jeżeli chodzi o uzasadnienia moralne. Wykształciła się wtedy druga postać etyki – etyka opisowa. W przeciwieństwie do etyki normatywnej, etyka opisowa unika ocen. Zamiast tego wyłącznie opisuje, także sięgając do historii. Stroni od jakichkolwiek uzasadnień, koncentrując się tylko na opisie zjawiska moralnego. Jednak w rzeczywistości opisu np. jakiegoś czynu właściwie nie da się oddzielić od jego oceny. Na tym polega problem etyki opisowej.

Opis zjawiska moralnego może przebiegać w trzech aspektach:
• Socjologia moralności – poszukuje czynnika warunkującego moralność (np. środowisko życia, wyznawana religia, praca), analizuje ona oceny i kryteria dobra i zła , normy moralne, wzory postępowania uznane i przyswojone w określonych grupach społecznych i w całym społeczeństwie.
• Psychologia moralności – zajmuje się kwestią sumienia, przeżyć psychicznych pojawiających się w wyniku pewnych decyzji moralnych, analizuje zarówno siły jak i funkcje psychiczne, takie jak: myślenie, spostrzeganie, emocje, itp., - ich znaczenie dla postaw zachowań moralnych, stosując w rozwiązywaniu podejmowanych problemów metody empiryczne. Przedmiot badań psychologii moralności nie ogranicza się tylko do tych poszczególnych uzdolnień i funkcji psychicznych, lecz obejmuje cały psychospołeczny  aspekt życia ludzkiego, związany z kształtowaniem się wartości etycznych i zachowań moralnych o charakterze indywidualnym.
• Semantyka moralności – dotyczy aspektu językowego, czyli rozważa to, jak pojawiają się i jak funkcjonują terminy etyczne w języku.

Najnowszą dziedziną etyki, która pojawiła się dopiero w XX wieku, jest metaetyka. Metaetyka to teoria etyki, czyli teoria teorii moralnego postępowania. Bada ona teorię moralności (etykę), systematyzuje ją i analizuje jej język. Do podstawowych zagadnień metaetyki należą:
- badanie możliwości uzasadnień poglądów etycznych
- badanie istoty sporów etycznych

Etyka normatywna, etyka opisowa i metaetyka są ze sobą wzajemnie powiązane, a ich wspólne oddziaływanie wytwarza tak zwany system etyki  stosowanej. Postępowanie profesjonalnie pomagającego można widzieć zatem w potrójnej perspektywie etycznej. Weźmy na przykład problem ochrony hospitalizowanego pacjenta przed bólem. Opis tego zadania jako zjawiska moralnego – należy do sfery etyki opisowej. Uzasadnienie moralnej odpowiedzialności pielęgniarki podejmującej to zadanie – mieści się w ramach etyki normatywnej. Zaś metaetyka wkracza tam, gdzie będziemy zastanawiać się teoretycznie nad kwestią odpowiedzialności w wykonywaniu obowiązków zawodowych przez tych profesjonalnie pomagających.

Etyka normatywna poucza o obowiązkach etycznych, o tym, co człowiek powinien czynić, czego zaś unikać, by uchodzić za godnego szacunku. Wskazuje, o co należy zabiegać w życiu, by uznać je za godne i słuszne. Ustala motywy jakimi ludzie powinni się kierować w  swoim postępowaniu, próbuje poszukiwać nowych możliwości uzasadnienia  i wyjaśniania wiążących sposobów postępowania. Ustanawia dyrektywy postępowania zgodnie z ideałem ogólnoludzkim, wraz z ich obroną i usprawiedliwieniem. Etyka normatywna nie tylko wskazuje uprawomocnione wartości i normy etyczne , zasady i reguły moralnego zachowania się i działania, lecz również stara się uzasadnić ich praktyczny walor jako zasad regulatywnych. W praktyce usiłuje podać reguły kierujące celowymi działaniami człowieka, nakłonić go do ich zaakceptowania i przestrzegania.

Moralność  rozpatrywana od strony normatywnej jest konstruowana przez wartości, normy, oceny i sankcje. Normy zakładają wartości, ponieważ to czego one żądają, jest urzeczywistnieniem wartości. Inaczej mówiąc, normy postępowania towarzyszą wartościom określając dopuszczalne i społecznie akceptowane sposoby zachowania się i działania będące realizacją uznawanych wartości. W tym samym środowisku społecznym, zarówno cele i ideały, jak i normy i oceny są różne. Które z nich należy uznać za moralne i na jakiej podstawie, jest sprawą kryteriów moralności  i ewentualnie hipotez roboczych. Ludzie oceniają postępowanie swoje i innych jako poprawne lub niepoprawne, słuszne lub niesłuszne, godziwe lub niegodziwe, moralne lub niemoralne. Wartości moralne są najwyższe spośród wszystkich wartości naturalnych. Dobroć, czystość, poszanowanie prawdy i pokora stoją ponad geniuszem, mądrością, kwitnącym zdrowiem, stoją wyżej niż piękno natury i sztuki, niż ład i siła państwa.

Wartości moralne są węzłowym problemem świata, ich brak jest największym złem, gorszym niż cierpienie, choroba, śmierć, gorszym niż upadek kwitnących kultur. Są punktem skupiającym i zasadą porządkującą wszystkie inne wartości jako związane z wymiarem osobowym człowieka na wszystkich jego poziomach. Odnoszą się do formowania osoby jako całości czyli do osobowości moralnej. Są pozytywnymi i podstawowymi ideami ukierunkowującymi działania ludzkie. Wskazują właściwe cele działania i w konsekwencji przyczyniają się do jego aktywizacji. Są elementem nadającym normom wewnętrzną i wiążącą treść. Życie moralne da się ostatecznie sprowadzić do wartości moralnej i treściowej odpowiedzi na wezwania  płynące od nich.

Zachowania codzienne jednostek są kształtowane według określonych zespołów norm i modeli zachowań. System moralny ustanawia wzory postępowania, które są uzasadnione bezpośrednio w ramach ludzkiej interpretacji dobra i zła. System prawny opiera się na aktach ustawodawczych władzy państwowej i odwołuje się najczęściej do zinstytucjonalizowanych sankcji zewnętrznych stosowanych niekiedy w formie przymusu fizycznego. Władza stanowiąca normy postępowania dysponuje środkami nacisku w stosunku do adresatów  danej normy, wymuszającymi uległość względem prawa. Ścisłe rozgraniczenie prawa i moralności nie jest łatwe, gdyż nie wszystkie normy moralne mają odpowiedniki w normach prawnych. Z uwagi na powiązania prawa z zewnętrznością, moralności zaś z wewnętrznością, mówi się, że prawo jest bardziej heteronomiczne, moralność zaś jest bardziej autonomiczna. Prawo i moralność nie utożsamiają się, niekiedy nawet dochodzi między nimi do konfliktu, lecz zarówno prawo jak i moralność są nieodzownymi elementami zbiorowości i grupy społecznej oraz całego społeczeństwa. Moralność może być uznana za instancję sprawdzającą, w jakim  zakresie obowiązujące prawo jest zbieżne z podstawowymi normami moralności i wpływa na przekonania o obowiązku przestrzegania norm prawnych. Z drugiej strony prawo zabezpiecza do pewnego stopnia minimum moralności w życiu społecznym obywateli i wzmacnia moralność. Sfery prawa i moralności przenikają się wzajemnie, pozostając ze sobą w zgodzie bądź konflikcie. Moralność i prawo różnią się między sobą treściowo i formalnie, ale nie wykluczają się wzajemnie.

We współczesnym społeczeństwie pole kształtowania się świadomości zachowań nie jest zamknięte. Stwarza ono większe poczucie wolności, ale nie gwarantuje jednolitych wzorców kulturowych. W przekazywaniu wartości i norm należy częstokroć liczyć się z ogromnym wpływem innych grup społecznych. Nowe sytuacje społeczne sprawiają, że w jednostce budzi się niepewność w zakresie postaw i zachowań moralnych.