Czynniki określające miejsce kraju w międzynarodowym podziale pracy

Istnieje cały szereg czynników tak pośrednich jak i bezpośrednich, które determinują pozycję danego kraju w międzynarodowym podziale pracy. Najważniejsze z nich to:

1) Postęp techniczny – im wyższy tym korzystniejsza pozycja międzynarodowa. Ważna jest tu zdolność kraju do innowacyjności gospodarczej. Postawy krajów względem postępu technicznego możemy ogólnie podzielić na dwa rodzaje:
• Postawa bierna – zdolność do adaptacji obcych osiągnięć technicznych, organizacyjnych, menedżerskich.
• Postawa czynna – zdolność do tworzenia postępu technicznego.
2) Poziom rozwoju gospodarczego – decyduje o możliwościach kapitałowych. Zawierają się w tym np. posiadane przez kraj środki na inwestycje czy możliwe do uzyskania  wsparcie gospodarcze.
3) Instytucjonalne – jest to polityka państwa dotycząca sfery gospodarczej, zarządzanie gospodarcze i jego jakość.
4) Naturalne – aktualnie tracące na znaczeniu. Można tu przykładowo wymienić:
• Bogactwa naturalne
• Warunki klimatyczne i glebowe
5) Presja konkurencyjna ze strony otoczenia zewnętrznego.
6) Dobrowolne zobowiązania państwa w zakresie prowadzonej przez rząd polityki gospodarczej w wyniku przynależności do organizacji międzynarodowych o charakterze gospodarczym (np. MFW, BŚ, WTO).
7) Oddziaływanie i presje pozaekonomiczne, wpływające na politykę gospodarczą danego kraju.
8) Wydarzenia losowe (np. klęski żywiołowe, konflikty gospodarcze).

Korzyści z międzynarodowego podziału pracy

Międzynarodowy podział pracy stwarza dla uczestniczących w nim krajów możliwości znacznie szerszej i bardziej intensywnej specjalizacji produkcji, a tym samym umożliwia lepsze i bardziej racjonalne wykorzystanie zasobów bogactw naturalnych, środków produkcji i sił wytwórczych ludności. Umożliwia koncentracje nakładów inwestycyjnych i pracy społecznej na rozwoju najbardziej efektywnych dla danego kraju rodzajów produkcji, przeznaczanych zarówno na własne potrzeby jak i na eksport. W zamian za eksport uzyskuje się z innych krajów dobra, których wytworzenie wymagałoby większych nakładów niż przy produkcji dóbr eksportowych.

Najprostszym przypadkiem specjalizacji międzynarodowej i korzyści z niej osiąganych jest sytuacja, gdy ze względu na różnice klimatyczne, glebowe, różne wyposażenie w zasoby naturalne i na różnice w poziomie rozwoju przemysłu, kraje różnią się między sobą absolutną wielkością kosztów wytwarzania i specjalizacje podejmują w dziedzinach, w których mają niższe od zagranicy koszty produkcji. Jest ton przypadek zanalizowany przez A. Smitha. Znacznie szersze możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją wtedy, gdy kraje produkują na własne potrzeby i na eksport wyroby, które mogą wytworzyć przy stosunkowo najmniejszych nakładach, tj. gdy podejmują specjalizację w dziedzinach, w których maja niższe względne koszty wytwarzania. Tym przypadkiem zajmował się D. Ricardo.     

Oba te przypadki nie wyczerpują oczywiście wszystkich możliwości specjalizacyjnych. B. Ohlin wykazał, że nawet przy braku różnic w komparatywnych kosztach wytwarzania, tj. gdy relacje nakładów w produkcji eksportowej i zastępującej import są takie same, istnieją możliwości rozszerzenia korzystnej specjalizacji. Z sytuacją taką mamy do czynienia wtedy, gdy zwiększenie skali produkcji przy zmniejszeniu liczby wytwarzanych asortymentów, zapewnia niższe koszty wytwarzania niż wówczas, gdyby każdy z partnerów wytwarzał wszystkie potrzebne mu asortymenty na mniejszą skalę.

Ten rodzaj korzyści osiąga się zwłaszcza w ramach tzw. specjalizacji wewnątrzgałęziowej – polegającej na tym, że producenci z różnych (najczęściej blisko położonych) krajów specjalizują się w wytwarzaniu części maszyn i elementów do produkcji w tych samych branżach. Odróżnia się ją od specjalizacji międzygałęziowej, w której kraje specjalizują się w produkcji wyrobów różnych branż.

Możliwości specjalizacji i wymiany występują także wtedy, gdy kraje różnią się strukturą konsumpcji. Wówczas nawet przy takich samych kosztach komparatywnych i wykorzystaniu korzyści skali istnieje możliwość korzystnej specjalizacji w zaspokajaniu różnych upodobań konsumpcyjnych ludności poszczególnych krajów. Takie stwierdzenie odnajdujemy e teorii B. Ohlina i W. Leonteifa.

Specjalizacja międzynarodowa i rozwój handlu pobudzają postęp techniczny zarówno dzięki zwiększaniu skali produkcji, jak i w wyniku konkurencji z wyrobami innych krajów, o wyższym poziomie rozwoju i technicznym. W sumie specjalizacja międzynarodowa zwiększa efektywność wykorzystania zasobów, siłę produkcyjną pracy społecznej, możliwości lepszego zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych ludności oraz obniża społeczne koszty rozwoju w porównaniu z sytuacją, gdy jest jej brak lub gdy jest rozwinięta w zbyt małym stopniu.

Należy jednak pamiętać, że zbyt wąski stopień wyspecjalizowania produkcji niewielu produktów podstawowych (surowce, produkty rolne) i trudność szybkiego przestawienia się na produkcję alternatywną mogą być przyczyną niekorzystnej struktury handlu i dużych zależności zarówno od eksportu jak i od importu z innych, bardziej rozwiniętych krajów. Może to stwarzać dużą wrażliwość na zmiany koniunkturalne na rynku światowym i stanowić przyczynę niekorzystnego kształtowania się relacji cen uzyskiwanych w eksporcie i płaconych w imporcie. Tego rodzaju sytuacja występowała przez bardzo długi czas w wielu wąsko wyspecjalizowanych krajach surowcowo-rolniczych. Stąd współcześnie obserwowana jest powszechna tendencja do ich uprzemysłowienia, zmiany struktury produkcji, eksportu i importu i dążenie tych krajów do zmiany miejsca w międzynarodowym podziale pracy.

Nie przeczy to tezie o możliwości uzyskania korzyści w drodze specjalizacji i wymiany międzynarodowej. Ważne jest tylko, żeby każdy kraj mógł tak kształtować kierunki swego rozwoju i swej specjalizacji międzynarodowej, by istniała możliwie wysoka elastyczność przestawiania produkcji i eksportu w miarę zmian w kierunkach rozwoju gospodarki światowej, postępu technicznego, kierunkach konsumpcji.