Upadek komunizmu typu radzieckiego wydaje się z wielu względów najważniejszym wydarzeniem końca XX wieku. Komunistyczna utopia, oparta na założeniu, że rozwój historyczny jest osiągalny przez zastosowanie masowej inżynierii społecznej, zamieniła się w praktyczne barbarzyństwo i zorganizowaną hipokryzję. W końcu system, oparty na założeniach komunistycznych, załamał się pod ciężarem samoułudy i marnotrawstwa.

Wg ekonomistów skupionych wokół Centrum im. Adama Smitha, transformacja jest świadomym wycofywaniem się państwa z niektórych dotychczasowych obszarów zaangażowania w celu:
- zwiększenia zakresu wolności podmiotów i dania pierwszeństwa naturalnym mechanizmom samoregulacji rynku
- skoncentrowania szczupłych środków budżetu na obszarach, z których państwo wycofać się albo w ogóle nie może, albo nie może tego zrobić obecnie

Wg G. W. Kołodki proces ten obejmuje trzy komponenty:
- stabilizację makroekonomiczną
- zmiany instytucjonalne
- makroekonomiczną restrukturyzację zdolności wytwórczych

D. Hübner – transformacja oznacza odejście od sytemu, który się nie sprawdził. Jej zdaniem, w realiach transformacji systemowej trzeba uwzględnić kombinacje:
- prywatnej własności i wolnego rynku – z bezpośrednim i pośrednim interwencjonizmem państwowym
- liberalnego podejścia otwarcia i integracji z gospodarką światową – z podejściem protekcjonistycznym, które będzie promować rozwój gospodarki narodowej
- orientację na rynek – z możliwie sprawiedliwym zaspokojeniem potrzeb społeczeństwa

Do bezpośrednich przyczyn transformacji, a jednocześnie upadku systemu komunistycznego zaliczyć należy: kryzys fiskalny, polegający na rosnącym rozziewie między spadającymi dochodami państwa a rosnącym zapotrzebowaniem lobby wojskowo-przemysłowego, niską innowacyjność technologiczną gospodarki nakazowo-rozdzielczej, jej wysoką, skrajnie nieracjonalną zasobochłonność i kapitałochłonność, polityczną motywację przeważającej większości decyzji gospodarczych, brak elastycznych mechanizmów politycznej koordynacji w skali społecznej, wreszcie - narastający kryzys społeczny (który wyraził się np. w ZSRR, ale i w innych państwach bloku, m.in. wyraźnym spadkiem odsetka zdrowych rekrutów w armii).

System komunistyczny opierał się na kilku totalitarnych ze swej istoty założeniach praktycznych. Po pierwsze, miał on ambicje kontrolowania wszystkich aspektów życia ekonomicznego, społecznego, politycznego i kulturalnego. Po drugie, celowi temu służył wszechmocny aparat partii. Po trzecie, najbardziej efektywnym narzędziem kontroli społecznej był system gospodarki nakazowo-rozdzielczej, określanej jako "gospodarka planowa". Główną cechą systemu było przeciwdziałanie każdej działalności, nie podlegającej kontroli aparatu partii-państwa. Pozornie neutralna aktywność, na przykład straży pożarnej czy artystów ludowych, była akceptowana tylko wtedy, jeśli odbywała się z inicjatywy władz. Mogła być jednak oceniona jako działania wrogie, jeśli wynikała z inicjatywy oddolnej.

System komunistyczny powoli ewoluował pod naciskiem okoliczności zewnętrznych oraz wewnętrznych sprzeczności. Wyrażało się to w podejmowanych w różnych okresach próbach wprowadzenia "socjalistycznej gospodarki rynkowej" - w Jugosławii już w 1950 r., na Węgrzech w 1968 r., a w Polsce w 1982 r. Jednakże, mimo licznych kryzysów strukturalnych, krwawo tłumionych buntów i stopniowej ewolucji metod rządzenia (od stalinowskiej "permanentnej rewolucji" do breżniewowskiej "kleptokracji"), fundamenty systemu nie uległy zmianie aż do lat 1988-89 r., zaś niezbędne reformy przyszły zbyt późno, by system uratować. Być może zresztą owe spóźnione reformy i modyfikacja systemu, będące na ogół skutkiem rozdzierających go wewnętrznych sprzeczności i siły społecznego oporu, przyczyniły się do przyspieszenia upadku systemu.

Z różnych powodów rolę pioniera w reformowaniu gospodarki odgrywała Polska. Analizując przyczyny tego zjawiska najczęściej zwraca się uwagę na takie czynniki, jak:
- utrzymanie się prywatnego rolnictwa i rzemiosła
- doniosłą rolę Kościoła katolickiego w kształtowaniu świadomości społecznej, silniej niż w innych państwach rozwinięte więzi „na poziomie obywatela” z Zachodem
- „opozycjogenne” oddziaływanie środowisk inteligenckich krajowych i zagranicznych
- relatywnie większy niż w innych państwach socjalistycznych liberalizm w sferze stosunków politycznych, większa niż gdzie indziej i bardziej aktywna nielegalna opozycja
- rozwój i odradzanie się nurtów reformatorskich w partii

W związku z rozwojem komunikacji oraz upowszechnianiem radia i telewizji nasilało  się przenikanie wzorców cywilizacyjno – kulturowych. Kraje socjalistyczne, chcąc nie chcąc podjęły naśladownictwo, gdyż okazały się niezdolne do wytworzenia innych, jakościowo odmiennych w stosunku do kapitalizmu wzorców cywilizacyjnych stylu życia i struktury konsumpcji. Do zadowalającego urzeczywistnienia stale wzbogacanych i unowocześnianych wzorców konsumpcji na poziomie zachodnim brakowało natomiast środków technologicznych i możliwości finansowych.

Walka robotników o skrócenie czasu i poprawę warunków pracy, wyższe wynagrodzenie i elementarne zabezpieczenie socjalne przyspieszyło społeczny rozwój kapitalizmu i stępiło jego egoistyczny charakter. Doświadczenia historyczne państw socjalistycznych wykazało, że bez przywrócenia rynku i regulacyjnej roli pieniądza, zapewnienia wolności gospodarczej i wyzwolenia silnych motywacji ekonomicznych (wiążących się z pluralizmem własnościowym, a zwłaszcza własnością prywatną jako dominującą formą własności), nie ma szans zapewnienia warunków dalszego rozwoju sił wytwórczych i postępu społeczno – cywilizacyjnego.